Hoe Thomas Letsch nu al de Eredivisie heeft veranderd

Riechedly Bazoer hinkte over het veld. De verdediger annex middenvelder van Vitesse liep al weken rond met hamstringklachten. Na een uur voetballen tegen AZ schoot het nogmaals in die spier. Bazoer wilde zelf al strompelend de wedstrijd hervatten, maar zijn trainer Thomas Letsch besloot hem in de 69ste minuut toch maar te vervangen door Thomas Buitink.

Direct ging de Arnhemse storm liggen. In de laatste twintig minuten was weinig over van de ploeg die indruk maakte door collectief druk te zetten en aan te vallen. Na balverlies volgde niet langer massaal jagen, maar wegwerpgebaren en gesjok. Bij Vitesse was het weer even ieder voor zich. Ferdy Druijf bevestigde dat door luttele seconden na zijn entree als invaller de zege van AZ veilig te stellen: 3-1.

Het grote verval na het uitvallen van Bazoer demonstreert dat een landstitel ijdele hoop is voor Vitesse. Daarvoor is de ploeg te afhankelijk van de 24-jarige libero en Oussama Tannane. Van achteruit begint alles bij Bazoer. Hij heeft als centrale man in de driemansdefensie de vrijheid in te schuiven naar het middenveld. Daarvan maakt hij maximaal gebruik. Omgerekend naar speeltijd verstuurt geen veldspeler in de Eredivisie meer succesvolle lange passes dan Bazoer. Dat wapen valt voor Letsch niet te vervangen.

Tegen Feyenoord was het bijvoorbeeld direct raak toen er in de veertigste minuut even geen druk was op Bazoer. De laatste man stond op twintig meter van zijn eigen doel, maar slaagde er toch in Loïs Openda in de diepte te lanceren, daarbij geholpen door een misser van Marcos Senesi. Na het afleggen van Openda tikte Oussama Darfalou de enige treffer van de wedstrijd binnen.

De opbouw

Dat doelpunt van Darfalou was geen toevalstreffer. Vitesse valt al het hele seizoen positief op door diepgang in het spel. De 3-5-2-formatie van Letsch is daar behoorlijk op ingericht. Dat begint met de positionering van de wingbacks Eli Dasa en Maximilian Wittek. Zij zoeken steevast de ruimtes achter de vleugelspitsen van de tegenstander. Gaan deze buitenspelers helemaal mee met Dasa en Wittek, dan is het praktisch onmogelijk nog druk te krijgen op de opbouw van Vitesse. Dekken de backs door op Dasa en Wittek, dan zoeken de spitsen Openda en Darfalou of Armando Broja met loopacties de ruimtes in de hoeken. Bazoer heeft de kwaliteiten om dat van achteruit te bedienen. Dat levert een spelletje op waarin veel Eredivisie-teams niet bedreven zijn. Ondanks uitzonderingen als het Feyenoord van Ronald Koeman en het FC Utrecht van Erik ten Hag is 4-3-3 in Nederland nog steeds de norm.

Dit Vitesse is eerder een uitdager van de tactische status quo dan van de sportieve top. Voor dat tweede is de selectie simpelweg niet breed en goed genoeg. Wat dat betreft is het veelzeggend dat Letsch tegen zowel Feyenoord als AZ zijn vijf wissels niet volledig benutte. Vitesse heeft een kern van veertien spelers die de meeste minuten verdelen. Daarachter komen met Juventus-huurling Idrissa Traoré en jeugdspelers als Thomas Buitink, Daan Huisman, Milion Manhoef, Enzo Cornelisse en Patrick Vroegh talenten van wie niet kan worden verwacht dat ze constant een hoog niveau halen. Dat Vitesse desondanks in de eerste seizoenshelft gelijke tred heeft gehouden met AZ en Feyenoord, is een klein wonder. Daarvoor verdient Letsch de credits. Hij heeft de speelwijze ontworpen waarin hij het beste haalt uit Bazoer en Tannane. Dat voert Vitesse zó goed uit dat zelfs topclubs zich genoodzaakt voelen aanpassingen te doen.

Zo besloot Dick Advocaat in Arnhem de formatie van Vitesse te spiegelen. Door met drie centrale verdedigers aan te treden, kon Feyenoord over het hele veld koppeltjes maken. ‘Vitesse is een heel beweeglijke ploeg. Nu staat alles tegenover elkaar. Dat is makkelijker’, verklaarde Advocaat die keuze. ‘In 4-3-3 moeten we gaan doorschuiven aan de buitenkanten. Nu staat het vast.’ Dat werkte redelijk voor Feyenoord. Vitesse had voor rust weliswaar veel de bal, maar kwam tot weinig uitgespeelde kansen. Darfalou sloeg echter toe op dat ene moment dat de afstemming in de ongebruikelijke formatie niet klopte. In de tweede helft werd Feyenoord steeds dominanter. Alleen bleef een doelpunt als beloning uit.

Pascal Jansen maakte er met AZ ook een tactisch steekspel van tegen Vitesse. Jansen vertelde vooraf aan de pers dat hij net als Feyenoord overwoog 5-3-2 te gaan spelen. Om Letsch daarna te verrassen met een andere variant. De gebruikelijke 4-2-3-1 werd ingeruild voor een 4-3-3 met de punt naar achteren op het middenveld. De aanwezigheid van Teun Koopmeiners vlak voor de twee centrale verdedigers maakte het voor de vleugelbacks mogelijk door te gaan op de wingbacks van Vitesse. Als valse nummer 9 liep Calvin Stengs op zijn beurt Bazoer voor de voeten in de opbouw. Totdat Sondre Tronstad in de 23ste minuut met een blessure naar de kant moest, domineerde AZ op deze wijze volledig. Met een snelle treffer van Jesper Karlsson als beloning.

Na het inbrengen van Thomas Bruns voor Tronstad nam Vitesse het heft in handen. Bazoer schoof door naar het middenveld, waardoor de ploeg van Letsch meer een-op-een ging spelen over het hele veld. Daarop volgden kansen op de gelijkmaker, maar het was AZ dat via een spaarzame counter vlak voor rust toesloeg. Na rust schakelde Vitesse naar 4-4-2 met een ruit op het middenveld, waarop de Alkmaarders terugkeerden naar hun vertrouwde 4-2-3-1. Daarmee kreeg de Nederlandse topper een hoog Bundesliga-karakter. In Duitsland is het al langer gebruikelijk dat teams verschillende systemen beheersen en tijdens wedstrijden gemakkelijk kunnen schakelen.

Flexibiliteit

Op het terrein van tactische flexibiliteit heeft Letsch nu al de Eredivisie veranderd. Allereerst door zijn introductie van een systeem met drie centrale verdedigers. Bij Vitesse is dat min of meer toevallig ontstaan. In de voorbereiding probeerde Letsch dat systeem tegen PSV. Om daar na dit succesvolle experiment aan vast te houden. Dat heeft een stevige breuk met de traditionele viermansverdediging ingeleid. Waar vorig seizoen nog 98 procent van de Eredivisie-opstellingen op papier met vier man achterin waren, is dat percentage nu gedaald naar 86. Behalve Vitesse hebben ook Heracles Almelo, Sparta Rotterdam, FC Groningen, ADO Den Haag, Fortuna Sittard, FC Emmen, SC Heerenveen en Feyenoord gespeeld met drie centrale verdedigers. Interessant genoeg gebeurde dit vijf keer tegen Vitesse, het meeste van alle teams, gevolgd door Ajax, Feyenoord (viermaal) en PSV (driemaal). Dat Feyenoord en AZ allebei hun systeem omgooiden om Vitesse te bestrijden, past dus in een bredere trend.

Letsch zorgt er zowel direct als indirect voor dat het traditionele 4-3-3 aan populariteit inboet in Nederland. Roger Schmidt heeft bij de start van het seizoen uitgelegd dat hij mede met twee spitsen speelt omdat de Eredivisie daar niet aan gewend is. Daar heeft de PSV-trainer een punt. In de seizoenen 2013/14 en 2014/15 voetbalde ruim negentig procent van de Eredivisie in een 4-3-3-formatie, of een directe afgeleide daarvan. Met de aanstelling van Ten Hag bij FC Utrecht veranderde dat al. Op een vergelijkbare wijze als Letsch dat nu doet. Ten Hag had net als hij succes met 4-4-2 en 5-3-2. Waarmee destijds tegenstanders van Utrecht werden gedwongen naar de tekentafel te gaan om oplossingen te verzinnen. Zoals dat nu gebeurt met Vitesse.

Voor de ontwikkeling van de competitie is dat goed nieuws. Voorheen werd een willekeurige speler in de Eredivisie ongeveer drie keer per seizoen geconfronteerd met een ander systeem. Dan is het extreem lastig op het veld te herkennen waar de ruimtes ontstaan of waar gevaren liggen. Vooral in Europees verband is dat in het verleden een probleem gebleken. Denk aan Ajax en PSV die in 2016/17 allebei niet konden winnen van FK Rostov. De Russen waren individueel een klasse minder, maar op hun 5-3-2 werd geen overtuigend antwoord gevonden. Dat was ongetwijfeld gemakkelijker geweest als de spelers ook in de Eredivisie al geconfronteerd waren met dit systeem. Mede dankzij Vitesse gebeurt dat drie keer zo vaak als in 2014/15. Dus zijn Europese duels minder vaak ontdekkingstochten langs onbekende systemen.

Letsch dwingt trainers en spelers tot nadenken. Omdat ze niet kunnen blijven doen wat ze deden. Of ze moeten net als Feyenoord en AZ zelf een ander systeem aanleren om Vitesse te bedwingen. Of de ploeg leert een 3-5-2 te bespelen vanuit het eigen systeem. In beide gevallen betekent dat groei. Het huidige Europese seizoen leert dat dit geen overbodige luxe is. Ajax vond in de beslissende groepswedstrijd geen antwoord op de 5-3-2 van Atalanta Bergamo: 0-1. Voor AZ ging het in Kroatië mis tegen de 5-4-1 van NK Rijeka: 2-1. Feyenoord beet zich op zijn beurt met een 1-0 verlies stuk op de 4-4-2-ruit van Wolfsberger AC. Al die opponenten waren technisch niet sterker dan de Nederlandse ploegen, maar konden dat verbloemen met tactieken die in de Eredivisie traditioneel weinig te zien zijn.

Daarom is het prettig dat Letsch met Vitesse de tactische status quo uitdaagt. Duitse trainers als hij beschikken niet over een toverstokje dat succes brengt. Hun speelstijl is ook geen hogere wiskunde. Maar ze zijn wel in staat met een frisse blik naar een elftal te kijken, niet gehinderd door het verleden en dogma’s die daarmee samenhangen. Zo bouwt Letsch bij Vitesse zijn elftal rondom Bazoer en Tannane, in plaats van dat hij probeert hen zijn eigen tactische 4-3-3-mal in te duwen. Daarin zouden zij nooit de vrijheid kunnen krijgen die ze nu genieten. De flexibiliteit van Letsch draagt ertoe bij dat zowel Bazoer als Tannane bezig is aan zijn sterkste seizoen in jaren. De kans is klein dat dit Vitesse een prijs gaat opleveren. In plaats daarvan is de Eredivisie als geheel de winnaar. Omdat Vitesse van tegenstanders vraagt wat ook Europees steeds meer wordt gevraagd: omgaan met verschillende systemen.